PROJECT AFBOUW
INTERIEURARCHITECT JAN BRAKEL OVER MATERIAALKEUZE EMC
De eisen van het ziekenhuis
zijn bepalend
Het Erasmus Medisch Centrum was een van de grootste bouwprojecten in Nederland van de afgelopen tijd. Voor 600 miljoen euro realiseerden de aannemers in acht jaar tijd 180.000 m2 vloeroppervlak, voorzien van hoogwaardige installaties. Terwijl de bouw al liep werd er geregeld geschoven met de indeling; tevens kwam er een kantoortoren van 22.000 m2 met een kostenplaatje van € 43 miljoen. Erasmus MC is het grootste Universitair Medisch Centrum van Nederland met 13.000 medewerkers en 4.500 studenten.
De bouw van het nieuwe Erasmus Medisch Centrum was een meesterwerk van het afbouwinterieurteam van interieurarchitect Jan Brakel. Maar aan de voltooiing ging een stevige worsteling vooraf over vloermaterialen en de afwerking ervan. Als fervent voorstander van keramische afwerkingen, legt hij in een exclusief interview uit waarom dat bij EMC niet kon en hoe dat mogelijk nu wel zou kunnen gebeuren.
Met zijn pensioen neemt hij veel inzichten en materialenkennis mee die hij op de valreep wil delen, met het onderwerp afbouw bovenaan zijn betoog. Bij veel projecten werd zijn kennis ingebracht om ziekenhuizen te renoveren of nieuw te bouwen met speciale eisen. Het legde een loper uit naar wat het meesterwerk van zijn team ging worden: de bouw van een nieuw Erasmus Medisch Centrum. Het staat dit jaar genomineerd voor de onderscheiding Het beste Gebouw volgens de Branchevereniging Nederlandse Architecten. De prijs wordt uitgereikt op 17 mei 2019, exact twee jaar na de opening van het EMC.
Geen tegels
Al eerder is in dit vakblad aandacht besteed aan de vloerafwerking van het EMC waar geen tegel aan te pas kwam. Hoewel Jan Brakel zeker voorstander is van een keramische afwerking in de ruime entree, de zogeheten Backbone, legt hij in dit exclusieve interview uit waarom dat in het EMC niet kon en hoe dat mogelijk nu wel zou kunnen gebeuren.
Zijn kennis van de tegelwereld blijkt groot. Samen met Mosa heeft hij bijna gelijktijdig met het EMC voor het Reinier de Graaf Ziekenhuis een entreevloer in bijzondere keramische vlakverdeling mee helpen ontwerpen en adviseren. Dat had hier in Rotterdam toch ook gekund? Denkt een leek. We worden snel door Brakel bijgepraat.
Tien jaar
In de koffiebar van het Erasmus opent hij het gesprek: Er is mij gevraagd een boek over dit project te schrijven en dan met nadruk over de keuze van de verschillende vloermaterialen. Tegen de tijd dat zoiets uitkomt, zijn de inzichten en technieken alweer verouderd. Vergeet niet dat we hier tien jaar mee bezig zijn geweest en ook daarbij geldt dat zelfs de weloverwogen keuzes nu mogelijk anders zouden liggen. Zoals bij tegels die destijds niet de kwaliteiten en formaten hadden zoals nu.
Voegloos
Het team kreeg de eis mee dat alles voegloos moest zijn uit oogpunt van hygiëne en om etterlijk alles probleemloos op rolletjes te laten verlopen. Het kwam hiermee tot de vloerkeuze van vier verschillende harde materialen: terrazzo-beton, rubber, een polyurethaan gietvloer en kops hout. Deze beperking van het aantal verschillende materialen vereenvoudigt ook het onderhoud en drukte de kostprijs. Er kwam een groot onderzoek naar hoe de diverse materialen zich op de lange termijn gedragen met rijdende karren, zware bedden, werken met zuren. En ook een hoogwerker waarmee rekening gehouden moest worden in verband met de toelaatbare drukbelasting van de vloeren. Bij dat laatste zou een tegelvloer al snel schade kunnen oplopen, zo weet Brakel.
Vanaf nul
Het team beschikte destijds over een zeer uitgebreid materialenarchief. Brakel: Je kon niet met één rma werken zoals bij sommige kleinschaligere projecten. Bij elk project moet je geheel vanaf nul verschillende keuzes maken, want zoveel factoren zijn anders dan de vorige, zeker in medische gebouwen. Uiteraard maak je gebruik van contacten en kennis van de verschillende fabrikanten. Het liefst ga ik persoonlijk naar de bedrijven toe. Zo heb ik in het verleden Sicis bezocht voor mozaïek, Gamma Due om de laatste ontwerpprocessen te vernemen en tevens om te zien hoe er een marmer van een keramische tegel wordt vervaardigd. In Frankrijk ging ik naar Winckelmans voor 10 x 10 cm, onverslijtbaar. En natuurlijk de Nederlandse tegelfabriek waar we trots op mogen zijn, omdat die zich bezighoudt met duurzaamheid.
Schoonmaak
Bij de selectie van vloermaterialen geldt ‘in beperking van de keuzes herkent men de meester’. Toch komen bij een groot aantal ziekenhuizen te veel verschillende vloermaterialen voor. Dit brengt voor de onderhoudsploeg op lange termijn problemen met zich mee, zeker als de oorspronkelijke vloer niet meer verkrijgbaar is. Verschillende afwerkingen hebben een ander schoonmaakprotocol. Bij het Erasmus is samen met het schoonmaak bedrijf GOM bekeken hoe een rubberen vloer en de aansluitende polyurethaan vloer met hetzelfde schoonmaakmiddel onderhouden konden worden.
Backbone
We gaan even terug naar het grootste discussiepunt van het Erasmus: de centrale hal in verbinding met de buitenpleinen, de zogeheten Backbone ofwel de ruggengraat. Met als heikel punt een niveauverschil van vijf meter met het lager gelegen straatniveau. Voor de visuele eenheid werd in eerste instantie voorgesteld om straatstenen toe te passen, maar dit bleek te kleinschalig met heel veel voegen.
De vloerafwerking van de Backbone kwam terecht bij het afbouw-ontwerpteam met Jan Brakel als ervaren kracht. Het team ging door op hetzelfde uitgangspunt, maar dan met vlakgeslepen basalt keien, de zogeheten kinderhoofdjes, passend bij Rotterdam. De monsters wezen uit dat ook dit idee niet goed was. Toen kwam de tegel in het vizier in een groot formaat van 90 x 120 cm met de uitstraling van Corten staal. Er kwam een voorstel uit Den Bosch en we zijn gaan kijken hoe het was toegepast in een garage annex benzinestation. Roestbruin met een repeterend patroon zonder nuances van Corten. Het zag er in de praktijk te gekunsteld uit.
Stoer en ijzersterk
Op de vloerenbeurs kwamen ze bij Cor Hoogeveen en betonterrazzo uit, dus niet het cementterrazzo zoals bij de Passage in Den Haag, meldt Brakel nog even. Over alle varianten werd nagedacht om het betonterrazzo ter plekke te vervaardigen zonder dat het te zwaar werd in gewicht. Het moest een Rotterdamse vloer worden met stelconplaten uit de haven in groot formaat: stoer en ijzersterk. Maar met een dikte van 12 tot 25 cm werd dit te zwaar en kon er geen vloerverwarming in worden opgenomen.
Uiteindelijk werd dit vertaald in aluminium strips die zo gesteld moesten worden dat een raster van 1.20 x 2.40 meter ontstond. Echt staal kon niet, want dat gaat corroderen. Zeker bij regelmatige schoonmaak, want dan komen er roestvlekken op het beton terecht. Rvs werd te duur, want we hebben het over 11 strekkende kilometers lengte en dus bleef gerecycled
aluminium om het raster te creëren de beste optie.
Naadloos
Er werd nagedacht over hoe het betonterrazzo zo geslepen kon worden dat aan het naadloze voorschrift van de architect voldaan zou worden. Die eis hield direct verband met alle rollend materieel dat in de centrale hal af en aan rijdt en waarbij zwarte rubber wielen al snel sporen achterlaten die zeer moeilijk te verwijderen zijn. Vandaar ook een verbod om met dergelijke invalidewagentjes in de hal te rijden. Niet voor niets zijn de wielen van de ambulancebrancards en ziekenhuisbedden van grijs rubber, want deze geven geen problemen.
Het grootste probleem ontstond evenwel bij de trap die hetzelfde uiterlijk moest krijgen, maar wat in ter plekke gestort terrazzobeton niet haalbaar was. Gekozen werd uiteindelijk voor prefab terrazzotreden welke door specialist Tomaello zijn aangebracht.
Akoestische eis
Net lekker op dreef bleek de akoestische eis niet gehaald te worden. Met alle harde materialen en een glazen overkapping ontstond er een akoestisch probleem. Voorgesteld werd om neerklapbare kunststof platen toe te passen met micro perforatie, zodat de glazen kap gereinigd kon worden. Ook de neerklapbare kunststofplaten hebben het niet gehaald. Uiteindelijk zijn er door toepassing van een CMC-machine aan weerszijden van de liggers uitsparingen gefreesd in de houten dakliggers waarin geluidabsorberend materiaal is verwerkt. Het is een nieuwe, nog niet eerder vertoonde toepassing in gelamineerde liggers en geeft een kenmerkend beeld aan de centrale hal. Zo werd een akoestisch probleem opgelost en de beeldwerking versterkt.
Vermeende bezuiniging
Het team stond voor een dilemma met het budget, zo vertelt Jan Brakel. Het exterieur ging ver boven de begroting, maar met het interieur zat het afbouw/interieurteam door inzicht en goed bijhouden van de materiaalprijzen slechts 1% boven het budget. Toch moest bij het interieur de bezuiniging gehaald worden. Het enige waar wij op konden bezuinigen was op 10.000 m2 vloeroppervlak van de hal.
Tegels
Vanwege die bezuinigingen is toen onderzocht of een keramische tegelvloer goedkoper zou uitpakken. Een vooraanstaand tegelzetbedrijf ging het geheel berekenen en ontdekte dat de voorgevormde keramische traptreden te duur werden en er zonder strippen meer dilatatie pro elen nodig waren. Een tegelvloer werd duurder dan de beton-terrazzovloer. Bovendien moest bij grotere tegels de garantie van vol en zat verlijmen afgegeven worden, hetgeen niet mogelijk was. Later bleek ook dat de grote tegels de drukbelasting van de hoogwerker niet aan konden. Alleen tegels van 30 x 30 cm was hier mogelijk. Het kleinschalige formaat van de vloertegel paste niet in de beeldvorming die je hebt bij z'n grote hal.
De vermeende bezuiniging met de keramische tegelvloer ging uiteindelijk dus ook niet door.
Nu zijn er nieuwe lijmen en technieken die dit ondervangen, maar destijds zaten we op de scheidslijn. Er kon van alles met grotere formaten tegels, maar het was nog niet bewezen dat het geen problemen zou opleveren. Bovendien kun je minieme hoogteverschillen krijgen met keramische afwerking en dat is desastreus in een ziekenhuis. En niet de tegel, maar de voeg levert problemen op. Dus dan kom je vanzelf uit bij een naadloze vloer.
Projecteren
De gehele Backbone-vloer was van terrazzobeton. Er werd toen door het ontwerpteam besloten om het patroon van de neerklapbare doorzichtige kunststof panelen, welke uiteindelijk niet zijn doorgegaan, te projecteren op de vloer zodat er een patroon ontstond van terrazzobeton met goedkoper effen beton en leek op een DNA pro el. Brakel concludeert: Uiteindelijk is het er vanwege de nanciële beperking visueel beter door geworden en de opdrachtgever was tevreden dat we het budgetprobleem hadden opgelost.
Intussen was de betonstort gebeurd in een periode dat het glazen dak al geplaatst was. Op een gegeven moment kwamen er op sommige plekken echter witte plekken in het beton voor: duivenpoep. Niemand had bedacht dat de vogels in en uit konden vliegen op de toen al overkoepelde bouwplaats. De plekken werden uitgehakt en hersteld.
Stelblokjes
Dat waren niet de enige perikelen in de aanloopfase.
We hadden een ondervloer met isolatieschuim, daarop een betonnen dekvloer met vloerverwarming en hierop werd het betonterrazzo en effen beton gestort; 2,5 cm dik maar soms 3,5 cm om een hoogteverschil op te kunnen vangen. De aluminium strippen werden op hoogte gesteld door blokjes wat in de praktijk tot problemen heeft geleid, maar wat bij de latere vloeren wel naar tevredenheid is uitgevoerd.
Keuze
Hij somt achter elkaar een aantal facetten op die tot de huidige materiaalkeuze hebben geleid door het hele gebouw heen.
Chirurgen staan de hele dag, en bij een zachtere vloerbedekking zoals rubber ondervinden ze op lange termijn minder fysieke problemen. Dus dat is een ergonomische eis.
De waterdichte voeg blijft overal een zwakke schakel omdat het in de praktijk altijd iets terugligt en van alles opneemt, dus op den duur gaat stinken. Ik weet dat van scholen, daar gaat steevast een gietvloer in om van deze problemen af te zijn.
Een epoxyvoeg is de oplossing, maar voor een dergelijk groot project een hoge kostenpost
Bij een afdeling als hematologie moet de sluis van de gang naar de beddenkamer zo vaak gereinigd worden dat je al gauw voor voegloos kiest.
Een vloer is zo sterk als de ondergrond. In ziekenhuizen is dat een cementdeklaag. De drukvastheid daarvan wordt niet gehaald; ook al staat het in het bestek. Bij liften verpulvert de dekvloer mede door het zware gewicht van de huidige bedden. Dat moet allemaal in de afwerking ondervangen worden dus direct een betonvloer, afgevlinderd en geen cement.
Emissies zitten in veel materialen en normaal merken de mensen dat nauwelijks. In een ziekenhuis kan de kleinste uitstoot van een schadelijke stof grote gevolgen hebben. De afwerkingmaterialen moeten emissiearm of –vrij zijn volgens de eis van het Erasmus.
Rubber
Het voert te ver om alle onderzoeken op te tekenen die in de afgelopen jaren gedaan zijn om tot de juiste afwerking te komen. Jan Brakel kan alle vooren nadelen van elk type rubber of gietvloer tot in de nesses beschrijven. Bijvoorbeeld dat rubber na 40 jaar nog soepel blijft en weekmakers niet uittreden terwijl dat bij PVC juist wel gebeurt. Het design is bij rubber gemakkelijker te realiseren dan bij PVC vloeren. Een rubberen vloer is een homogene vloerbedekking, bij operatiekamers treden vaak jodium vlekken op die niet op tijd zijn weggehaald. Door deze rubberen vloeren licht op te schuren worden ze weer als nieuw.
Gietvloeren
Per ruimte werd ook gekeken naar de gebruiksintensiteit op lange termijn. Bij de poliklinieken zijn de gietvloeren eerst aangebracht en daarna de metalstudwanden geplaatst. Bij wijzigingen van de ruimten is het veel eenvoudiger om deze opnieuw in te richten tegen lagere kosten, zo legt Brakel uit
Alle vloeren die ter plekke gerealiseerd moeten worden zijn afhankelijk van de mens, dus ook een gietvloer. Er worden proeven met een 'gietrobot ‘gedaan die in de toekomst meer dan 5.000 m2 per dag kan gieten. De expert vertelt: Bij een goede polyurethaan gietvloer is de emissie de eerste dag hoog om daarna op bijna nul te eindigen. Voor dit project hebben we voor de poliklinieken een gietvloer op basis van kersenpitten gekozen. Als je kiest voor een vloer die 40 jaar mee moet, dan kan bij een gietvloer eenvoudig een nieuw verzegellaag worden aangebracht met een andere tint of design. Minpunt blijft dat het krasgevoeliger is.
Kops hout
Jan Brakel lacht: ‘Architecten willen altijd grote vlakken, naadloos met als nadeel dat je elke oneffenheid of vlek direct ziet. Het esthetische aspect heb ik in dit betoog even buiten beschouwing gelaten, maar dat speelde wel degelijk mee. Vandaar het kopse hout in de restaurants. Door de gesloten structuur blijft het mooi en hygiënisch verantwoord met vooral een huiselijke uitstraling. Het is een puzzelboek om vooral in een medisch centrum alles precies zo te doen dat het welbevinden van patiënten gewaarborgd is, de artsen en alle personeel hun werk optimaal kunnen doen, de bezoekers geen drempels ondervinden, én dat alles op lange termijn goed blijft met eenvoudige onderhoudsvoorschriften.
Boodschap
De puzzel is gelegd en Jan Brakel emigreert naar Aruba. Voor zijn woning daar zijn al tegels ingepland, zo meldt hij met understatement. Hij wil op de scheidslijn van zijn carrière en de toekomstige architecten nog wel een boodschap kwijt.
Voorheen bestond de rust bij architectenbureaus om fabrikanten te ontvangen, een bibliotheek bij te houden en bedrijven te bezoeken. Zien levert kennis op. De interieurarchitecten van nu zitten naar mijn idee teveel op een kleurtje of structuurtje. Ken de materialen! Weet wat ze voor je mogen betekenen en waar het ophoudt. Kies met kennis! De grens tussen BNA en BNI, dus exterieur en interieur vervaagt. Dat kan goed werken zoals bij Erasmus beide poten elkaar goed in evenwicht hebben gehouden. Maar dat kan alleen als je voldoende kennis meedraagt om allebei van buiten naar binnen te denken.
■
De jury van de BNA heeft de nominaties voor beste gebouw van het jaar 2019 onlangs bekend gemaakt. In de categorie Identiteit & Icoon- waarde is dat woongebouw de Pontsteiger. Leefbaarheid & Sociale Cohesie wordt verte- genwoordigd door de LocHal in Tilburg, de Noord/Zuidlijn en Hotel Jakarta in Amsterdam. Bedrijfsverzamelgebouw Imagewharf en het Eramus Medisch Centrum Rotterdam vallen onder Stimulerende Omgevingen. In de categorie Particuliere Woonbeleving zijn er het Amsterdamse Schets- blok, de Scheperschuur in Hollandsche Rading en de schuurwoning in Schijf.
U bevindt zich hier:
HOME Een greep uit onze artikelen Artikelen uit 2019 Artikelen uit 2019 - nr. 2 De eisen van het ziekenhuiszijn bepalend